Epidemiyolojide neden, nedensellik ve açıklayıcı modeller

Abstract

Neden ve neden-sonuç ilişkilerini anlamaya yarayan nedensellik kavramı tıbbın ve epidemiyolojinin olduğu kadar başta felsefe olmak üzere pek çok bilimin ilgi alanında olan canlı bir tartışma konusudur. İnsan sağlığına ve hastalıkların oluşumuna ilişkin nedensellik açıklamalarında biyolojik mekanizmalarının yetersiz kaldığı, bireyden bireye farklılıkların görülebilmesi nedeniyle konuyu bireysel düzeyde ele almanın yeterli olmadığı, etkilerin oluşmasında zaman faktörünün önemli bir bileşen olduğu, hatta pek çok değişkenin birbirileri ile olan ilişki ve etkileşimlerinin rol oynadığı bilinmektedir. Neden-sonuç ilişkisi konusundaki bilimsel paradigmalar özellikle sanayi devriminden sonra hızlı bir evrim geçirmiştir. Tıbbın gelişmesine önemli katkıda bulunmuş olan Henle-Koch postülatları, Hill kriterleri, epidemiyolojik üçgen, nedensellik ağı, pasta modeli gibi deterministik olan ve olmayan, olasılıklı nedensellik açıklamaları belirli dönemlerde önemli başarıların kazanılmasını sağlamış olsalar da bugün için yeni bir paradigmaya ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzün önemli halk sağlığı sorunlarının başında yer alan kronik hastalıkları açıklamada yetersiz kalan mevcut nedensellik yaklaşımlarının yerini döngüsel nedensellik, sistemler epidemiyolojisi ve karmaşıklık biliminin nedensellik yaklaşımlarının alacağı anlaşılmaktadır. Bu nedenle epidemiyoloji ile ilgilenen her profesyonelin yeni paradigma arayışlarda yerini bir an önce alması önemlidir.

The concept of causality, which helps to understand causes and cause-effect relationships, is a live discussion topic in the interest area of many sciences, especially philosophy, as well as medicine and epidemiology. It is known that the biological mechanisms are insufficient to explain causality regarding human health and occurrence of many diseases. It is not easy to handle the issue at an individual level due to interindividual and intraindividual variations. Duration of the exposure to causal agents is another important component in the formation of effects besides the complex relationships and interactions of multiple variables. Scientific paradigms on the cause-effect relationship have undergone a rapid evolution especially after the industrial revolution. Although many deterministic, non-deterministic and probabilistic explanations of causality, such as, Henle-Koch postulates, Hill’s criteria, epidemiological triangle, causality networks, pie model, algorithms, which have contributed significantly to the development of medicine, have provided significant success in certain periods, it is clear that a new paradigm is needed today. Current causality approaches are not sufficient to explain the cause-effect relationships fort he occurrence of chronic diseases, which are the most significant public health problems of today. Old paradigms seem to be replaced by new approaches, such as, circular causality, causality models in systems epidemiology and complexity science. Therefore, it is important that every professional dealing with epidemiology takes his place in the search for a new paradigm as soon as possible.