Tâcüttevârîh’in kaynakları üzerine bazı tespitler

Abstract

XVI. yüzyılın başarılı tarih teliflerinden biri olan Hoca Sadeddin Efendi’ninTâcüttevârîh’i ilk dokuz Osmanlı sultanının döneminin tarihidir. Müellif dahaönce yazılmış olan tarihî eserleri inceleyip bunların isimlerini zikrederek,önemli ölçüde tenkit süzgecinden geçirip kaynak olarak kullanmıştır. Bunlar arasında İdris-i Bitlisî’nin Heşt Bihişt’inin ayrı bir yeri bulunmakla birlikte Mehmed Neşrî’nin Cihannümâ’sından ve Türkçe Tevârih-i Âl-i Osman’lardan kaynak olarak özellikle yararlanmıştır. Tâcüttevârîh, Heşt Bihişt’i model alarak belâgatı ön plana çıkaran süslü ve ağdalı nesri benimsemiştir. İran tarihçiliğinin en önemli özelliği olan bu tarz daha önce Atâ Melik Cüveynî,Vassâf ve Şerefeddin Ali Yezdî’nin temsil ettiği bir ekol olup Osmanlı tarihçiliğinde Farsça olarak Bitlisî, Türkçe olarak ise Hoca Sâdeddin ile devam etmiştir. Eser yazıldığı tarihten itibaren büyük yankı uyandırıp çok sayıda istinsah edilmiş, oldukça erken tarihlerde batı dillerine çevirileri yapılmıştır. Bumakalede özellikle eserin kaynakları üzerinde durulup bazı değerlendirilmeler yapılmaya çalışılmıştır.

Tâcüttevârîh of Hoca Sadeddin Efendi, one of the most successful works ofthe 16th century, is the history of the period of the first nine Ottoman Sultans.Having studied the historical works on the same topic which had been writtenearlier, the author reviews and critiques these works. İdris-i Bitlisî’s Heşt Bihişthas a special place among them. However, Hoca Sadeddin Efendi particularlybenefited from Mehmed Neşrî's Cihannümâ and from the Turkish version ofTevârih-i Âl-i Osman as resources for his own work. Tâcüttevârîh adopted theIranian historiography with ornate rhyme by taking the model of Heşt Bihişt.This style, which is the most important feature of Iranian historiography,comes from a school previously represented by Atâ Melik Cüveynî, Vassâf andŞerefeddin Ali Yezdî. This school was represented in Ottoman historiographyby Bitlisî in Persian and by Hoca Sâdeddin in Turkish. Upon the completion ofHoca Sadeddin Efendi’s work, it gained a wide reputaion and many copies weremade. They were translated into Western languages quite early. The particularfocus of this article is to examine the sources of the work and to make some evaluations.